Pas 16 muajsh heshtje hermetike, më 18 Shkurt u desh prania në Konferencën e Sigurisë në Munih, që Kryeministrat Rama dhe Mitsotakis ta preknin këtë temë djegëse. Mirëpo prapë, njoftimi zyrtar kishte vetëm një fjali të thatë telegrafike, e cila më tepër i shton dyshimet dhe terrin e deritanishëm informativ. Ndonëse për Marrëveshjen e Detit me Greqinë pati më pak transparencë publike gjatë 13 viteve të fundit, kjo tendencë dhe dukuri negative vazhdon. Edhe pse Haga u konsiderua si zgjidhje model, madje dhe për vende të tjera, nuk ka ende asnjë sqarim ose shpjegim, ndër të tjera se për cilat aspekte është rënë dakord dhe ku ka ngecur « sharra në gozhdë ».
Në pritje të ndonjë sqarimi ose shpjegimi publik nga MEPJ-ja jonë, jo për kurreshtje, por për korrektësi me publikun e gjerë, natyrisht me aq sa e lejojnë rregullat strikte të diskrecionit diplomatik, po vijojmë duke përmendur faktin se titulli i mësipërm i këtij shkrimi nuk është thjesht pyetje, ca më pak retorike, por një sfidë madhore dhe tejet e vështirë për politikën dhe diplomacinë tonë gjatë këtij viti dhe deri në një vendim përfundimtar nga Gykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në Hagë( GJND). Mirëpo deri tani, duket se Dosja e Detit JON është ende pezull në Tiranë dhe në Athinë; megjithë pohimet dhe premtimet e dhëna qysh në Tetor 2020 në Konferencën e shtypit të Kryeministrit Rama, atëhere si Ministër i Jashtëm me homologun grek, Dendias. Mbas asaj periudhe, nuk ka patur asnjë shenjë, sinjal apo indikacion, qoftë dhe « midis rreshtave » për ndonjë lëvizje sado të vogël që të tregojë se kur dhe si » Deti Jon do të marrë rrugën » për në Hagë.
Dihen tashmë bisedimet e bujshme dhe të dështuara në Kretë dhe në Korçë më 2017 – 2018, nguti i habitshëm i qeverisë sonë për ta nënshkruar marrëveshjen e re të Detit me rastin e Pashkëve 2018 në Korçë! Koha vërtetoi gabimin trashanik të diplomacisë sonë, e cila i “futi të gjitha vezët në një shportë” me “Pakon” tërësore dypalëshe; me synim utopik zgjidhjen e problematikës komplekse ulëritëse me “ metodën e aksionit me goditje të përqëndruara” por që vetëm në diplomaci, madje as periudhën moniste nuk është praktikuar, sepse nuk ka shans të ecë.
Për pasojë, ne nuk siguruam pothuajse asgjë thelbësore, por vetëm “ fjalë të mira dhe gurë në trastë” Sa për njohjen e lejeve të drejtimit dhe të vulës apostilje, këto teknikalitete janë realizuar me kohë dhe nga vende të tjera më të largëta e jo më me vendin fqinj!
Ndërkohë që Greqia “ka marrë pjesën e Luanit” – varrezat, të drejtën e “ vetëvendosjes” së pakicave, çështjen e pronave të tyre, etj. Madje, këto të fundit u shtuan si dy kushte dhe për çeljen e negociatave; ato do të na ndjekin si hije dhe kur me shpresë të ketë përfunduar “ Odiseja e Detit”
Vetëm kur në horizont po shfaqeshin zgjedhjet e 25 Prillit, kur “ nuk mbante më ujë pilafi” dhe lidhur me votën greke për çeljen e negociatave po atë Tetor 2020, qeveria u « dorëzua » dhe ra dakord me palën greke për ta dërguar dosjen e detit në Hagë. Veçse pa informim publik paraprak, pa konsultim me Presidentin, me Komisionin e Jashtëm të Parlamentit, ekspertët, etj. Le të jemi të sinqertë dhe të mos gënjejmë vehten; ajo ishte vërtet dështim diplomatik, sepse nuk gjetëm dot rrugëdaljeje dhe zgjidhje politiko-diplomatike me një vend fqinj, aleat në NATO e në BE si Greqia, dhe kështu u detyruam « nga halli por jo nga malli » për ta transferuar atë në arbitrazhin ndërkombëtar. Edhe pse dihet se diplomacia është kanali i fundit për zgjidhjen e një problemi, përpara drejtësisë dhe luftës në formate të ndryshme, qoftë dhe juridike e ligjore ndërkombëtare!
Mirëpo, siç e kemi përmendur dhe në shkrime të mëparshme, Haga, si “ kryeqyteti i drejtësisë” botërore nuk është “fjalë goje”. Përkundrazi, ajo bart shumë të panjohura dhe pikpyetje delikate, me shumë “ dhimbje koke” dhe pa përgjigje të sigurta, sidomos pë vendin tonë ka dalë para asaj gjykate kur ajo filloi nga funksionimi për Incidentin në Kanalin e Korfuzit më 1946. Veç kësaj, askush nuk thotë dot sa vite duhen që ajo të japë vendimin e vet, ca më tepër kur ende nuk dihet se kur do të niset dosja për atje. Nga ana tjetër, Haga nuk mund të kompensojë dhe zëvendësojë ndjeshmëritë, vullnetin, debatet dhe kundërshtitë politike, publike dhe akademike në të dy vendet tona që pothuajse kanë munguar dhe gjatë kësaj periudhe; ajo vetëm do gjykojë se cila palë ka të drejtë dhe për cilat aspekte konkrete të diskutueshme.
Kjo do të thotë se dokumenti juridik që do t’i paraqitet Hagës duhet të përmendë si pikat e përbashkëta ashtu dhe ato ndarëse. Me fjalë të tjera, të dyja palët do të parashtrojnë ankesat dhe kundërshtitë e tyre, duke shpjeguar përse nuk u bë e mundur zgjidhja e tyre me mirëkuptim dhe me mjete të tjera të brendshme juridike. Çka do të thotë mbi të gjitha se në Hagë do të dërgohet një tip Marrëveshjeje ose dokumenti juridik dypalësh dhe jo një memorandum politik.
Në fakt, në Hagë do të duhej të ankohej njera ose tjetra palë mbi një marrëveshje konkrete të përfunduar; si bie fjala po të ishte dërguar nga pala greke marrëveshja e hedhur poshtë më 2009 nga Gjykata jonë Kushtetuese. Ndërsa tani do të kemi një dokument “sui generis” që do të dërgohet me konsensusin e të dyja palëve, pasojë e paaftësisë së tyre për t’i zgjidhur ato me mirëkuptim dhe me instrumentat e duhura dypalëshe politike dhe juridike.
Veç kësaj, përpara Hagës, ky dokument do të duhet të kalojë në të gjitha etapat e brendshme ligjore. Mirëpo, a ka një projekt marrëveshje ose dokument të tillë juridik? Nëse po, kur dhe si do të paraqitet në Hagë? Po Kuvendi dhe Presidenti, a do thonë fjalën e tyre? Deri tani askush, veç dikujt në qeveri nuk ka dijeni për një draft të tillë, çka e bën çështjen dhe më enigmatike.
“ Katalogu” i të panjohurave për këtë dokument vazhdon me pikpyetje të tjera jo më pak shqetësuese – cilat pika të mosmarrëveshjeve do të çohen në Hagë? Si dhe pse u arrit deri aty? Po sikur, të ndodhë që pala greke të këmbëngulë për të përfshirë aty dhe aspekte të Marrëveshjes së anulluar të vitit 2009 si do veprohet? Që të shmanget qoftë dhe droja apo perceptimi se ajo marrëveshje « iku nga dera por mund të futet prapë nga dritarja » !
Më tej, veç çështjeve ku ndahen, po pikat e tjera ku ka dakordësi midis palëve dhe si u shkua deri atje dhe kush do të thotë fjalën e fundit, përpara Hagës? A nuk duhet sërish një diskutim me ekspertë, akademikë, etj ? Madje, duke marrë në konsideratë pse jo edhe skepticizmin me sensibilitetet ndaj Hagës nga ata që pa të drejtë janë stigmatizuar si « patriotë deti ». Sepse bëhet fjalë për profesorë, ekspertë dhe diplomatë, kundërshtarë publikë të fuqishëm të Marrëveshjes se vitit 2009. Po aq, madje dhe më e rëndësishme është konsulenca dhe thithja e mendimit të kualifikuar të ekspertëve të huaj lidhur me procese të tilla të vështira të arbitrazhit ndërkombëtar ; kjo do ta shtonte shumë më tepër besueshmërinë dhe efektivitetin e akteve dhe veprimeve tona diplomatike dhe juridike. Por as për këtë nuk ka kurfarë informacioni.
Synimi këtu është që duke patur parasysh përvojën e gjatë të Hagës me këto “ odise dhe mesele gjyqësore”, vendimi i saj i pritshëm të mos“ çojë ujë në mullirin grek” dhe mbi të gjitha, te të mos na hapë telashe të tjera brenda dhe jashtë vendit.
Por, mesa duket, kjo dosje nuk është “qepur dhe kopsitur” ende në Tiranë dhe në Athinë, sipas të gjitha procedurave politike, diplomatike dhe juridike. Kjo vonesë nuk është e justifikueshme, edhe pse dihej se kjo do të kërkonte kohë, punë dhe demarshe të shumta në të gjitha anët dhe nga të dyja palët, sidomos nga ne, për shkak të ndjeshmërisë së madhe publike dhe mungesës totale të konsensusit.
Në këto kushte, nga qeveria dhe diplomacia jonë kërkohet informim dhe transparencë publike dhe veprim i shpejtë, që Deti Jon të mos kthehet më « bombë me sahat ».
Së fundi, kjo dosje përvëluese mbetet një “zile e fortë zgjimi” për politikën, qeverinë dhe diplomacinë tonë, por dhe për opozitën dhe shoqërinë civile, median, etj për të çbërë, riparuar dhe shmangur një dështim të ri me Detin. Kriza brenda PD-së, skandali i inceneratorëve, pezullimi i çeljes së negociatave, kriza Rusi-Ukraninë/Perëndim, euforia e antarësimit tonë të përkohshëm në KS të OKB-së apo dhe axhendat e tjera, sado të rëndësishme, nuk ka pse ta lenë « prapa liste » Detin Jon, që duam apo s’duam, për ne mbetet përparësi jetike gjeo-politike. Ja pse të paktën derisa « Deti Jon » të shkojë në « Detin e Veriut » dhe të rregjistrohet në Hagën e drejtësisë mbetet një sfidë e vërtetë madhore.
